Уран бичлэг буюу Galligraphy

Уран бичлэг буюу “каллиграф” гэсэн үгийн гарлыг авч үзвэл каллос буюу “гоё”, графиа буюу “бичиг” гэсэн үгнээс гаралтай, “гоё бичих” гэсэн утгатай үг байгаа нь барууныхан энэхүү нэгэн төрлийн урлагийг зөвхөн гоё сайхан бичих төдийгөөр хязгаарлан ойлгож ирснийг харуулж байгаа бол манай монгол бичгийн уламжлалд “уран бичлэг” хэмээх нь гоё сайхан бичих төдийгүй бас “уран нарийн санаа өгүүлэмж гаргах” гэсэн давхар утгатай байдаг нь гайхамшигтай юм. Угаас грек хэлний каллос нь “гоё” гэсэн ганц л утгатай бол монгол хэлний “уран” хэмээх үг, түүний язгуур нь болох “ур” гэсэн үгэнд “уран гоё” ч гэсэн санаа, “ур ухаан” ч гэсэн утга хоёул агуулагдаж буй. Тийм ч учраас зөвхөн албан захиа бичих уламжлалд л гэхэд монголчууд ацаг шүдийг тогтуухан бичиж харилцагчаа хүндэлдэг бол заргын бичигт сүүлээ жад маягаар татах, шүдээ арцалдуулах зэргээр санаагаа нарийн илэрхийлдэг байжээ. 

Дэлхийн соёлт улс үндэстнүүд бүгд уран бичлэгийн уламжлалтай. Монголчууд тэрхүү өв уламжлалын зохиогч нь билээ. Монгол туургатны боловсруулан хэрэглэж ирсэн олон янзын бичиг үсгийн тогтолцоо нь 2000 жилийн түүхтэй ажээ. Монголын өргөн уудам нутагт хад чулуун дээр нь зураг дүрс, тамга тэмдэг, үсэг бичиг сийлэн үлдээгээгүй  газар ховорхон байдаг. Монголчуудын бичиг үсэг нь Түвд, Самгарди, Хятад, Манж, Орос, Түрэг зэрэг олон хэлэнд зохицсон тогтолцоотой байсан нь соёл боловсролыг хүндэтгэн дээдэлдэг байсны гэрч юм. Эртний Уйгар, Согд үсгээс дам авч хэрэглэж байсан гэх боловч тэр үед монгол бичгийг Монгол үсэг гэж нэрлэж байсан. Монгол хэлнийхээ авианы онцлогийг хадгалж буй болсон цагаасаа эхлэн өнөөдрийг хүртэл хамгийн түгээмэл тогтвортойгоор хэрэглэгдэж ирсэн эртний уламжлалтай утга соёлын гайхамшиг бол “Монгол бичиг” билээ. Дорно дахины үсэг бичгийн түүхэнд Монгол бичиг нь дээрээсээ доошоо, нар зөв эргүүлэн сонгодог босоо чиглэлд бичигддэг.

Эртний уламжлалт бичгийн уран сайхны онцлог, бичгийн олон янзын хэв маяг, дармал, бичмэл, эвхмэл хэлбэрүүдэд хулсан үзэг бийр бэхсийг түгээмэл хэрэглэдэг. Орчин үед уран бичлэгийн судалгаа нь урлагийн судлал төдийгүй ахуйн хэрэглээ, үндэсний өвөрмөц уламжлалт дизайн загваруудад хэрэглэгддэг. Уран бичлэг нь дорно дахины гүн ухаантай хослон сэтгэл санааг догдлуулсан хөгжим, яруу найраг, уран зургийн урлагтай нягт уялдаатай хөгжиж байна.

Монгол уран бичлэгийн философиос: 

1289 оны 11 сар. Гоо хэмээх хоч нэрээрээ алдаршсан (зүүлт 1)  Францын Дөрөвдүгээр Филип вангийн өргөөнөө Монголын дипломат төлөөлөгч Бускарел де Гизолфи (зүүлт 2) заларчээ. Тэрбээр Ил хаан Аргуны захиаг Филип ванд гардуулсан байна. Аргун захиандаа Филипийн Мисир улсыг хамтран дайлъя хэмээснийг зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлээд хаана хэзээ цэргээ ирүүлэхийг шийдсэн, мөн “хэрэв тэд иргэнийг авбаас Урислимыг (Йерусалим) танайд өгье” гэж Францын талыг харж үзсэн, “хэм болзол хождовоос юу зохих, хоцорч ирвэл юун тус” гэх мэтээр анхааруулсан зэрэг нь Монголын их гүрний сүр хүчийг илтгэнэ. 

Монгол бичгээр уран гоё бичсэн уг захианы утгыг орчуулагч нар нь тайлж өгсөн нь лав. Харин тэрхүү “уран гоё” гэдгийн цаана байгаа бичгээр илэрхийлсэн нарийн далд санааг Францын вангийн мэргэн түшмэд эзэндээ тайлж өгч чадсан эсэх нь тун эргэлзээтэй.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор
Xааны суу дор
Аргун үг ману

хэмээн эхлэх энэхүү захианы эхний гурван мөрийг нарийн ажиглавал дэд мөр нь эхнийхээсээ, гутгаар мөр нь дэд мөрөөсөө яльгүй доохноос бичигдсэн нь харагдана. Энэ нь энэ гурван сүрлэг хүчний, өөрөөр хэлбэл Мөнх тэнгэр, Их хаан Хубилай, Ил хаан Аргун гурвын хэн нь хэнээсээ илүү хүчтэй, чухлыг үзүүлж байгаа хэрэг. Дараа нь Францын хааны нэр зүй ёсоор бичигджээ. Ирэд Варанс гэж галиглан бичсэн нь "Рой де Франс" гэсэн үг юм. Гэхдээ тээр дор, Аргун хааны нэрийг босоо хүнээр зүйрлэн бодвол өвдөг тушаа нь бичсэн байгаа нь бас л цаанаа далд агуулгатай. Энэ бол монгол албан бичиг эрхлэх уламжлал дахь мөр тэтгэх ёсон юм. Үүнээс гадна мөрийг төгсгөхдөө сүүлийг уртасган татаж тэнцүүлсэн, хамгийн төгсгөлийн “бичибэй” хэмээх үгийг уран бичлэгийн өндөр түвшинд хийсвэрлэн татсан зэргээс үзэхэд Аргун хааны захиа нь каллиграфын үнэтэй дурсгал болох нь тодорхой.
Түүнээс гадна захидал бичсэн өнгө ч утгатай. Албан захиаг бол хар бэхээр, баяр ёслолын захиаг улаан шунхаар, уй гашуудлын захидлыг хөх шугамтай цаасан дээр бичиж хөх бэхээр тамга тэмдэг дардаг уламжлалтай байж (Ц. Шагдарсүрэн, Монголчуудын утга соёлын товчоон, Улаанбаатар, 1992).

Үүнээс үзэхэд уран гоё бичлэгээрээ нүд баясгахаас гадна ур ухаанаа давхар илэрхийлдэг нарийн далд санаа, философи сэтгэлгээгээрээ Монгол каллиграф нь Европынхоос ялгарах аж.

Монгол бичиг анх үүсэн бий болох мөчөөс л Монгол каллиграф хамт үүсчээ гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл бичиг үсгийн жирийн хэрэглээ нь уран гоё бичих, үсгийн хэлбэр, бичлэгийн орон зайгаар санаа илэрхийлэх ёстойгоо эхнээсээ л хамтдаа оршсоор байсан байна. Үүний баталгаа бол одоогоор бидэнд олдоод байгаа Монгол бичгийн хамгийн анхны дурсгал болох Чингисийн Чулууны Бичээс юм. Монгол бичгийн анхны дурсгал л гэхэд аль хэдийн тогтсон байсан гэмээр уран нарийн бичлэгийн тогтолцоотой байгаа нь гайхамшигтай. Монголын орчин цагийн гарамгай каллиграфчидын нэг Жалайр Батбаярын бичсэнээр “Чингисийн чулууны бичээс” нь “... дорно дахины уран бичлэгийн тэнгэр, газар, арга бэлгийн харьцаа, үсгийн мөр тэтгэх ёс, ёслол хүндэтгэлийн журам, үг, үсэг, мөр хоорондын харьцааны сонгодог өгүүлэмжтэй гэрэлт хөшөөний ховор нандин дурсгал бөгөөд Монголын бичгийн урлагийн гайхамшигт онцлог нь, түүний сонгодог босоо хэлбэр, чиглэл, үсгийн зурлага, үсэг хоорондын залгамал бүтэц нь бусад улс үндэстэнгүүдээс өвөрмөц давтагдашгүй билээ” хэмээсэн байна.

Ийнхүү бүр анхнаасаа нарийн төлөвшин тогтож асан Монгол уран бичлэг нь мянгаад жилийнхээ түүхэнд улам боловсрон хөгжсөн бөгөөд хэрэглээ, зорилго, бичлэгийн нөхцөлөөс хамаарсан олон өвөрмөц хэв маяг, тигт хуваагдан хөгжсөнөөс жишээлэхэд: хичээнгүй үсэг, бийрээр дарж бичсэн үсэг, гүйлгэн бичсэн үсэг, таталган бичсэн үсэг, эвхмэл үсэг гэх мэт, зөвхөн эвхмэл үсгийг нь л гэхэд дотор нь дөрвөлжлөн эвхэх, дугуй эвхэх, угалзлан эвхэх, дүрслэл гарган эвхэх гэхчлэн ангилж болно.

Энэ бүгдийг нэг бүрчлэн тайлбарлан өгүүлэхэд энэхүү ганцхан өгүүллийн байтугай хэдэн хасаг тэрэг номын зай ч багадах их өв болох тул Монгол уран бичлэгийн урлаг дахь зөвхөн эвхмэл үсгийн талаар хамгийн товчоор өгүүлж, эрхэм уншигчийг бичгийн их далайн уснаас амсах төдийгөөр дайлсу.

Монгол эвхмэл үсэг нь эртний Монгол хээ угалзын урлагтай салшгүй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл нүдээр харах уран гоё дүрсийг утга санааг илэрхийлэх үсэг бичигтэй холбосноор чухам арга бэлгэ хослон утга-үзэмж хоёр нэгдэж, нэгэн цогц урлаг болсон байна. Угаас Монгол хээ гэдэг сэтгэмж дүрслэлийн хувьд хязгааргүй баян, дээр нь Монгол бичиг нь нуруугаар холбогдон дээрээс доош тасралтгүй бичдэг тул шийдэл, дезайны талаасаа үнэхээр төгс, гагцхүү каллиграфчийн л уран сэтгэмж эс дутах аваас боломж хязгаарлагдана гэж үгүй юм. Гэвч хэдий уран сэтгэмжийн талаасаа ийм чөлөөтэй хирнээ нөгөө талаасаа бас үсэг бүрийг эвхэх дүрэм зарчимтай байдгаараа онцлог. Өөрөөр хэлбэл хэчнээн ч угалзлуулан эвхрэлдүүлэн ороолоо гэсэн цаана нь шүд бол шүдээрээ, гэдэс нь гэдсээрээ танигдаж байх ёстой.

Үсэг бүр ийнхүү танигдаж байх ёстойгоос гадна үсэг хоорондын зай тэнцүү харьцаатай, тэгш хэмтэй байх ёстой. Энэ бүхнийг үгээр тайлбарлахаас илүү тодорхой жишээгээр үзүүлбэл илүү тодорхой болох тул та бүхэнд зөвхөн МОНГОЛ хэмээх үгийг хэрхэн олон янзаар эвхсэн жишээг толилуулан энэхүү өгүүллээ өндөрлөсү. Францын Гоо Филип вангийн олж хараагүй нарийн ширийнийг эрхэм таны билгийн нүд даруй олзолно гэдэгт үл эргэлзнэм.

Зүүлт:

Нэг: Филип хааны Гоо гэдэг хоч нь зөвхөн царай зүснийх нь тухайд гэдэг. Зан ааш, үйл хэргээрээ бол Гоо байтугай хүн байжээ.

Хоёр: Бускарел нь Женоа буюу манайхны орос хэлээр дамжуулж авсан хэллэгээр бол Генуя-гаас гаралтай, Ил хаадын улст үнэнчээр зүтгэсэн дипломатч байсан бөгөөд хүүдээ Арагоне дэ Гизолфи хэмээн нэр хайрласан нь Аргун хааныг дурсгалд зориулсан хэрэг юм.

Эх сурвалжууд:

Мягмарын Саруул-Эрдэнэ.
http://www.munkho.de/wp/
http://www.mongoliancalligraphy.com/

MD: Монгол бичиг, уран бичлэгийн чиглэлээрх уран бүтээлчид, блог, сайт хөтлөгчид мэдээллээсээ нэмж болно шүү.